Jak dochodzi do powstania dziecka- to wie każdy, nie każdy jednak wie jak ocenić czy dziecko rozwija się prawidłowo. Alarmujący jest także wzrost zachorowań na takie przypadłości jak spektrum autyzmu, czy ADHD. Rodzice często nie wiedzą jak powinien przebiegać rozwój ich dziecka a co za tym idzie nie zawsze są w stanie wychwycić nieprawidłowości. Często ich domysły opierają się na intuicji:
„czuję, że coś jest nie tak, możesz to sprawdzić ?”
„dlaczego moje dziecko tak dziwnie układa stopę?”
Wiedza o tym jak powinno rozwijać się dziecko, oraz o tym co może ten rozwój zaburzać mogłaby więc pomóc uniknąć wielu komplikacji w przyszłości, od nieprawidłowej postawy ciała, przez problemy w szkole, aż po wykluczenie społeczne. Choć ten artykuł porusza bardzo szeroki zakres wiedzy, pisany jest z perspektywy fizjoterapeuty.
Rehabilitacja dzieci- odruchy.
W życiu płodowym dochodzi do rozwoju odruchów. To coś w rodzaju wgranego programu, który powoduje mimowolną reakcję na bodziec. Każdy odruch ma konkretną rolę do spełnienia, ponieważ na jego podstawie rozwijają się kolejne etapy oraz umiejętności ruchowe. Układ nerwowy rozwijającego się płodu podlega konkretnemu programowi, wszystko ma swoje miejsce, czas, oraz odpowiednią kolejność powstawania. Jeżeli odruchy pojawiają się z opóźnieniem, doprowadza to do zakłócenia rozwoju psychomotorycznego dziecka. Takie opóźnienie może dotyczyć grupy odruchów, bądź też pojedynczego odruchu.
Powstawanie odruchów jest sekwencyjne, to znaczy, że każdy z nich ma swoją kolejność. Jeden odruch w pewnym momencie ulega wygaszeniu i zostaje zastąpiony innym, bardziej dojrzałym odruchem. Jeśli któryś z odruchów pojawi się z opóźnieniem, bądź nie będzie zanikał najprawdopodobniej doprowadzi to do powstania zaburzeń rozwojowych.
Dla przykładu odruch Moro powstaje w 9 tygodniu ciąży, rozwija się przez całą ciążę aby zaniknąć około 4-5 miesiąca życia. Odruch ten to reakcja na nagły bodziec (stresor): hałas, ruch, zmianę pozycji, światło. W reakcji na taki bodziec dziecko wykonuje charakterystyczny ruch: odwiedzenie rąk i głowy (wdech), a następnie zamknięcie pozycji (wydech), dodatkowo często towarzyszy temu głośny krzyk. Cały organizm zostaje „pobudzony”, jest to mimowolna reakcja na zagrożenie i oznacza nic innego jak:
„mamo ratuj !”
Jeżeli ten odruch nie zostanie wygaszony i będzie towarzyszył starszemu dziecku, może powodować nadpobudliwość, nadwrażliwość na bodźce, a dziecko będzie stale pobudzone. Może dochodzić do nadmiernego wytwarzania hormonów jak adrenalina czy kortyzol, a dziecko może mieć problemy emocjonalne i skłonności do nerwic.
„Może radzić sobie na jeden z dwóch sposobów: skazywać się na bycie strachliwym, wycofywać się, mieć trudności w nawiązywaniu kontaktów, odbiorze oraz okazywaniu uczuć; może również stać się nadpobudliwym, agresywnym dzieckiem, które łatwo się ekscytuje, nie potrafi odczytywać mowy ciała i ma potrzebę dominacji.”
„Adrenalina i kortyzol należą do głównych związków chroniących organizm przed alergią i infekcjami. Jeśli są ciągle aktywne, pełnienie ich pierwotnej funkcji jest zaburzone i może dojść do wyczerpania ich, co ni pozwoli na rozwinięcie się właściwej odporności i zrównoważonej rakcji na potencjalne alergeny. W takiej sytuacji dziecko może być podatne na każdy kaszel czy przeziębienie w swoim otoczeniu, a także wykazywać nasiloną reakcję na niektóre lekarstwa. Może cierpieć na alergie pokarmowe lub nie tolerować niektórych dodatków do żywności.”
Innymi objawami przetrwałego odruchu MORO mogą być:
- niechęć do aktywności fizycznej,
- problemy z równowagą i koordynacją przejawiające się w grach i zabawach,
- problemy z ruchami gałek ocznych- przekładające się na problemy z czytaniem,
- problemy z reakcją gałek ocznych na światło- nadwrażliwość na światło,
- niepożądane reakcje na leki,
- problemy z utrzymaniem poziomu cukru we krwi.
Objawy to także problemy psychologiczne i można tutaj zaliczyć:
- niepokój,
- wahania nastroju,
- niska samoocena.
To tylko jeden z wielu odruchów, które powinny zaniknąć. Innym może być na przykład odruch ssania. Gdy drażnimy noworodka w okolicy ust – wykonują one charakterystyczny ruch przygotowujący do ssania (mleka). Gdyby tego odruchu nie było- dziecko mogłoby mieć problemy z pobieraniem pokarmu.
U starszych dzieci przetrwałe odruchy wpływają na postawę ciała, powodują garbienie się, ma nieprawidłowa postawę przy ławce podczas pisania, podtrzymuje głowę ręką ze względu na niskie napięcie mięśni.
”Jeśli odruchy pierwotne zostaną zachowane po normalnym okresie rozwojowym, będą mogły zakłócać procesy dojrzewania i zmniejszać zdolność mózgu do efektywnego przetwarzania informacji sensorycznych (Goddard Blythe, 2000, 2011; Parfrey, Gibbons, Drinkwater i Behm, 2014). Innymi słowy, utrzymywanie się odruchów pierwotnych po normalnym czasie (12 miesięcy) zakłóca późniejszy rozwój i wskazuje na zaburzenia neurologiczne”.
„Znaczne utrzymywanie się odruchów pierwotnych wskazuje przede wszystkim na trudne do rozwiązania problemy fizyczne, takie jak porażenie mózgowe (Pavão, Neves dos Santos, Woollacott i Cicuto Ferreira Rocha, 2013), podczas gdy łagodniejsze utrzymywanie się wiąże się z mniej poważnymi zaburzeniami, w tym trudnościami w uczeniu się (McPhillips, Hepper i Mulher , 2000; McPhillips i Jordan-Black, 2007; McPhillips i Sheehy, 2004). Podsumowując, zahamowanie odruchów pierwotnych umożliwia rozwój umiejętności motorycznych, które pozwalają niemowlęciu działać i oddziaływać na środowisko w coraz bardziej złożony sposób.”
Ocena stopnia wygaszenia poszczególnych odruchów może więc być znakomitym narzędziem diagnostycznym wykrywającym problemy motoryczne na długo przed zaobserwowaniem ich w życiu codziennym. W naszym gabinecie podczas wizyty oceniamy obecność odruchów a ich wygaszanie jest elementem procesu fizjoterapii.
Dlaczego więc niektóre odruchy nie zanikają ? Tutaj wymienić należy takie czynniki jak styl życia matki np. spożywanie alkoholu, wyżej wymieniowe odżywianie, czynniki okołoporodowe, jak np. ciężki poród- łamanie obojczyka, problemy wynikające z zaklinowania w kanale rodnym. Inna grupa czynników to po prostu urazy we wczesnym wieku. Na szczególną uwagę zasługują tutaj uderzenia w głowę, bowiem kości czaszki u dziecka połączone są „szwami” i nie są to połączenia tak twarde jak kości. Gdy dojdzie do uderzenia kości czaszki mogą wykonać „minimalne przesunięcie”.
Przed narodzinami.
Pierwszy okres rozwoju dziecka to 9 miesięcy ciąży, kiedy to płód rozwija się w macicy. To ciało kobiety jest wtedy środowiskiem w którym dojrzewa dziecko przygotowując się do wyjścia na świat. Środowisko to ma więc ogromny wpływ na rozwój dziecka. Pomijam już fakt, że do ciąży można się odpowiednio przygotować, wiele kobiet zachodzi bowiem w ciążę posiadając niezdiagnozowane problemy hormonalne, czy metaboliczne. Dlatego też wiele pań nie zdaje sobie sprawy z tego jak wielki wpływ na dziecko ma ich styl życia podczas ciąży.
Używanie kosmetyków z parabenami może nie być obojętne dla naszego nienarodzonego dziecka. Parabeny znajdujące się w żelach, kremach, balsamach mogą przenikać przez skórę do krwi, a nawet przez łożysko do krwi dziecka i płynu owodniowego. Ekspozycja na tego typu substancje może powodować: niższą wagę urodzeniową dzieci, zahamowanie wzrostu czy zaburzenia metaboliczne.
Niezmiernie ważne w rozwoju przyszłego dziecka jest także odżywianie ciężarnej. Odpowiednia podaż składników mineralnych takich jak: żelazo, wapń, jod, cynk, witaminy A, czy witamin z grupy B niesie ze sobą ryzyko zaburzeń rozwoju dziecka.
„Odżywianie matki może mieć wpływ na metabolizm, fizjologię i ekspresję genomu płodu, które z kolei mogą predysponować do rozwoju metabolicznych, endokrynologicznych i sercowo-naczyniowych chorób w wieku dorosłym”.
Również otyłość przyszłej matki ma swoje konsekwencje, nadmierna masa ciała, zbyt duża ilość tkanki tłuszczowej promuje bowiem powstawanie cytokin prozapalnych, a to z kolei zwiększa ryzyko zaburzeń neurorozwojowych.
Przedłużające się nagromadzenie odruchów nazywane jest często jako niedojrzałość neuromotoryczna i jej zaburzenie może powodować specyficzne trudności w nauce. Dlatego też szczególną uwagę powinni zwrócić rodzice dzieci z:
- dysleksją, dysgrafią, dyspraksją,
- zaburzeniami koncentracji uwagi i ADHD,
- trudnościami w czytaniu i pisaniu,
- zespołem Aspergera,
- zaburzeniami rozwoju mowy,
- zaburzeniami integracji wzrokowej i słuchowej.
Inne problemy związanie z niedojrzałością układu nerwowego to między innymi:
- wolne przepisywanie tekstu z tablicy,
- popełnianie licznych błędów w trakcie przepisywania,
- ”dziwne” trzymanie długopisu,
- trudności z czytaniem,
- słaba koordynacja wzrokowo- ruchowa,
- problem z wysiedzeniem w ławce w bezruchu.
Stres i trauma emocjonalna. Badania pokazują, że nadmierny stres także wpływa negatywnie na rozwój płodu poprzez wytwarzanie cytokin prozapalnych oraz zmiany w rozwoju mózgu. Ogromne znaczenie ma tutaj trauma emocjonalna kobiety w ciąży, która może być dziedziczona. Przeżycia naszych rodziców, dziadków, a nawet pradziadków mogą mieć wpływ na nasze emocje. Stres powoduje bowiem zmiany w macicy, komórkach macierzystych i układzie nerwowym- to argumenty, które padały na międzynarodowej konferencji „Medyczne i społeczne aspekty traumy”.
Najbardziej dosadnym przykładem jest eksperyment na myszach. Samice jeszcze przed zapłodnieniem wąchały miętę, następnie traktowano je prądem. Powtarzanie tej sytuacji doprowadziło do tego, że mysz, za każdym razem gdy czuła miętę, reagowała stresem. Tak samo jak jej dzieci, które tego eksperymentu nie przechodziły.
Ułożenie dziecka. Dziecko rodzi się jako bezbronna istota, nie potrafi bowiem wykonywać złożonych ruchów- wszystkiego musi się nauczyć. Musi się nauczyć ułożenia ciała, oraz tego jak wykorzystywać jego poszczególne elementy. Ta nauka zachodzi w określonej kolejności.
Początkowo kręgosłup dziecka wygięty jest w kształt litery C – jest to tak zwana kifoza pierwotna.
Dziecko spędza większość czasu w leżeniu na plecach i w tej pozycji uczy się nowych umiejętności.
Około drugiego miesiąca dziecko zaczyna unosić główkę. Napinające się prostowniki „wyginają kręgosłup” co wpływa na zmianę jego ustawienia- tworzy się wygięcie do przodu- lordoza szyjna. Nieprawidłowe układanie dziecka, krępowanie, kołnierze mogą w tym okresie wpłynąć na zaburzenie tego rozwoju.
Około 4 miesiąca dziecko leżąc na plecach zaczyna unosić i łączyć ręce. Jest to niezmiernie ważne w budowaniu środkowo linijnej orientacji. Dziecko uczy się swojego ciała, zaznajamia prawą stronę z lewą.
W 5 i 6 miesiącu dziecko zaczyna chwytać się za kolana, a później za stopy. Ruch unoszenia nóg jest niezmiernie ważny w treningu mięśni brzucha które są wtedy aktywowane. Jeżeli dziecko spóźnia się z tą czynnością może to świadczyć o słabym napięciu mięśni brzucha.
Około 7 miesiąca życia posadzone dziecko potrafi przez chwilę usiedzieć w miejscu podpierając się rękami z boków, jest to niejako trening mięśni stabilizujących tułów. UWAGA – nie sadzamy dziecka na silę opierając go i zabezpieczając z każdej strony poduszkami żeby mimo problemów został w tej pozycji. Jeśli dziecko nie potrafi utrzymać się w takiej pozycji to oznacza, że nie jest do tego gotowe i takie próby mogą doprowadzić do zniekształcenia i nabywania złych wzorców postawy.
Pełzanie – rozpoczyna się około 8 miesiąca życia.
Między 8 a 10 miesiącem życia dziecko zaczyna samodzielnie siadać. Początkowo niepewnie, ale z czasem nabywa umiejętności stabilizacji w tej pozycji.
W 9 miesiącu zaczyna się raczkowanie, a około 13 pojawiają się próby chodzenia.
Przechodzenie przez każdą z tych pozycji jest zakodowanym programem i każda próba pominięcia może mieć negatywne konsekwencje. Podczas przejścia przez dany okres zachodzą odpowiednie zmiany w mózgu dziecka- oznacza to, że jeżeli jakaś pozycja zostanie pominięta (np. raczkowanie) to może to mieć odbicie w pracy mózgu.
Nosidełka, foteliki, kołyski. Jak zostało już powiedziane na początku kręgosłup dziecka jest wygięty w literę C (kifoza). Dziecko leżąc na plecach uczy się takich ruchów jak unoszenie nóg, przekręcanie się na boki. Odpowiednim podłożem do tego jest powierzchnia płaska. Jeżeli wsadzimy dziecko do nosidełka, które jest wyżłobione takie ruchy będą mocno utrudnione ! Moim zdaniem więc długotrwałe przebywanie w takich urządzeniach może mieć negatywny wpływ na rozwój ruchowy dziecka. Myślę jednak, że wsadzenie dziecka do nosidełka na chwilę, w celu przetransportowania go nie będzie mocno krzywdzące.
Chodziki. Na przykładzie siedzącego dziecka zostało przedstawione, że jeśli dziecko nie jest w stanie samodzielnie uzyskać danej pozycji, nie powinniśmy go do tego zmuszać tj. obkładać poduszkami. Jak więc wygląda sprawa z chodzikami ? Dokładnie to samo, jeśli ciało dziecka nie jest przystosowane do osiągnięcia stabilności w wysokiej pozycji i lokomocji, nie powinno tego robić. Aby wyprostowane dziecko uzyskało możliwość chodzenia niezbędne jest między innymi: odpowiednie ukształtowanie wysklepień stopy, stabilizacja stawów kolanowych, stabilizacja miednicy, odpowiednia ruchomość kręgosłupa. Dopiero gdy punkty zostaną osiągnięte dziecko samo podejmie próby działania.
Dzieci a sprzęt elektroniczny. Jak pokazują badania obcowanie dzieci z mediami elektronicznymi wieczorem (po 19.00) wywiera na nie negatywny wpływ, dzieci te wykazywały: problemy z zasypianiem, częściej miewały koszmary i częściej budziły się w nocy.
Rehabilitacja dzieci- lateralizacja.
Lateralizacja-to nic innego jak preferowanie przez daną osobę jednej strony ciała. Większość z nasz ma jedną dominującą stronę ciała: pisze prawą ręką, kopie prawą nogą. Choć nigdy się nad tym nie zastanawiamy to taka sytuacja ma wiele korzyści.
Rodzaje lateralizacji:
- jednorodna prawostronna- używamy narządów z prawej strony,
- jednorodna lewostronna- używamy lewych narządów,
- niejednorodna skrzyżowana- część narządów używamy z prawej strony, a część z lewej (np. lewa noga, prawa ręka),
- niejednorodna nieokreślona- dziecko nie ma stałych, wybranych narządów i kończyn (np. raz wybiera prawą rękę, a raz lewą).
To jak wygląda nasza lateralizacja może mieć ogromne znaczenie dla rozwoju naszej motoryki, koordynacji, czy nawet zdolności umysłowych.
Praworęczność ustala się zwykle w 2-3 roku życia, natomiast leworęczność w wieku 3-4 lata.
Leworęczność jest problematyczne ze względu na fakt, iż podczas pisania lewą ręką dziecko zamazuje oraz zasłania napisany wyraz.
Tylko jednostronna dominacja prawej, lub lewej strony sprzyja prawidłowemu rozwoju dziecka.
Nieustalona lateralizacja- a co za tym idzie używanie obu rąk na równi może nieść ze sobą negatywne konsekwencje:
- trudności z koncentracją,
- nadaktywność ruchową,
- niedojrzałość (przejawiająca się np. w zabawach),
- trudności z artykulacją i opóźniony rozwój mowy.
Wśród przyczyn nieustalonej lateralizacji wymienić można: czynniki wewnątrzmaciczne (patologie podczas ciąży), nieprawidłowy poziom testosteronu u dziecka, urazy głowy- czynniki te są jak widać podobne do czynników zaburzających wygaszanie odruchów.
Badania pokazują, że dzieci ze spektrum autyzmu w znacznym stopniu przejawiają okresy oburęczności. Taka sytuacja powoduje zaburzenia artykulacji i problemy z uczeniem się języka mówionego.
„Stwierdzono, że dzieci, które posiadały ustaloną dominację (praworęczną, lub leworęczną) osiągały wyższe wyniki w zadaniach poznawczych niż te z nieustaloną bądź skrzyżowaną lateralizacją”.
Jeżeli chciałbyś sprawdzić lateralizację u Twojego dziecka, możesz to zrobić poprzez obserwację bawiącego się dziecka, lub poprzez wykonanie przez niego konkretnych zadań.
Ręka: karmienie łyżeczką lalki, mieszanie łyżeczką napoju w kubku, odkręcanie słoika.
Oko: patrzenie przez dziurkę wyciętą w kartonie, patrzenie na dno butelki przez szyjkę, patrzenie przez zwinięta kartkę papieru jako lunetę.
Ucho: słuchanie jak tyka budzik, słuchanie szumu muszelki.
Noga: kopanie piłki, wchodzenie na schodek, skakanie ja jednej nodze.
Jeżeli w tych testach dostrzeżesz jakieś nieprawidłowości udaj się do specjalisty.
Rehabilitacja dzieci- wady stóp.
Uciekająca stopa.
Moje dziecko ma 5 lat i stopa ucieka mi do środka, ortopeda zaleca wstawienie śrub.
Dziecko w tym wieku dynamicznie się rozwija i tego rozwoju należy dopilnować. Jeżeli więc zobaczymy, że coś jest nie tak- to z pewnością warto udać się do specjalisty. Stopa zapadająca się do środka to koślawość, a stopa uciekająca na zewnątrz to szpotawość. Wracając do uciekającej stopy (koślawości) taka sytuacja może mieć miejsce na przykład przez brak stabilizacji kostki wewnętrznej. Prawidłowe postępowanie powinno polegać na:
- Sprawdzeniu zakresów ruchu danego stawu (skokowego),
- Sprawdzenie stabilności stawu,
- Testów więzadłowych – po przyśrodkowej stronie stawu skokowego znajduje się ponad 10 więzadeł których zadaniem jest stabilizacja kostki,
- Testów mięśniowych – kostkę przyśrodkową stabilizują między innymi ścięgna mięśni: Piszczelowego przedniego, zginacza długiego palców i zginacza długiego palucha. Ścięgna te dociskają elementy stawowe do siebie i uniemożliwiają rozsypanie się stawu. Jeżeli któryś z tych mięśni będzie niewydolny – może to osłabiać stabilizację przyśrodkową stawu, a co za tym idzie „uciekanie” stopy.
- Sprawdzenie ustawienia innych części ciała wpływających na stopę: kolano, miednica.
Rehabilitacja dzieci- skrzywienie kręgosłupa.
Skrzywienia kręgosłupa to chyba najczęściej występujący problem u dzieci w wieku młodzieńczym. Przyczyn powstawania tego rodzaju zaburzeń jest wiele dlatego w gabinecie zanim przystąpimy do ćwiczeń korekcyjnych bardzo mocno skupiamy się dokładnym badaniu pacjenta. Najważniejsze czynniki to:
- Badania napięcia i siły mięśniowej; badamy czy mięsnie stabilizujące kręgosłup są osłabione, czy może nadmiernie przykurczone. Jest to kluczowe ponieważ przykurczone mięśni będą „ciągnęły” kręgosłup w swoją stronę. Bardzo ważne jest także napięcie mięśni pośladkowych (średnich), ponieważ to one odpowiadają za prawidłowe ustawienie miednicy. Jeśli miednica jest pochylona kręgosłup może także ulec skrzywieniu.
- Badanie odruchów pierwotnych; niewygaszone odruchy mogą powodować zmiany w napięciu mięśniowym a co za tym idzie nieprawidłową pracę mięśni.
- Badanie systemu optycznego oraz równoważnego u dziecka; jest to kluczowe dla prawidłowego „czucia” ciała oraz jego kontrolowania.
- Badanie prawidłowej pracy (współpracy) obu półkul mózgowych.
- Badanie długości kończyn dolnych; krótsza noga, lub zablokowanie w stawie krzyżowo-biodrowym może spowodować pochylenie miednicy.
Dopiero po takim badaniu jesteśmy w stanie zaprogramować indywidualnie dopasowane ćwiczenia.
Bibliografia:
- Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa. Część I, Hellbrugge T, Kraków 2013r.
- Rozłączone dzieci. Program Brain Balance dla dzieci z autyzmem, ADHD, dysleksją i innymi zaburzeniami neurologicznymi. Melillo R, Harmonia, 2017r.
- Odruchy, uczenie się i zachowanie, Goddard-Blythe S., Wydawnictwo naukowe PWN, 2018r.
- Co tam się dzieje ? Lise E., Media Rodzina, 2003r.
- Metoda NDT-Bobath, poradnik dla rodziców, Borkowska Z. Szwiling Z., PZWL Wydawnictwo Lekarskie,Warszawa 2020r.
- Terapia metodą Vojty, Surowińska J., Urban & Partner, 2013r.
